ԺԱՄԱՆԱԿՆ Է ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵԼ ՄԱՐՏՈՒՄ ԸՆԿԱԾ ՀԱՅ ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԻ ՈԳԵԿՈՉՄԱՆ 1700-ԱՄՅԱ ՏՈՆԸ
1681 տարի առաջ Հայաստանում սահմանվել է եկեղեցա-պետական համազգային մի տոն, որի վերականգնումն ու մի փոքր արդիականացումը մեր ժամանակի հրամայական թելադրանքն է։
338 թվականին տեղի ունեցավ հայ-պարսկական հերթական խոշոր պատերազմը, որի ընթացքում երկու կողմն էլ տվեց մեծ կորուստներ։ Ռազմի դաշտում զոհվեց նաև Մեծ Հայքի սպարապետ Վաչե Մամիկոնյանը։ Մեծ Հայքն սուգի մեջ էր։ Արձագանքելով երկրում և նրա շուրջը ստեղծված ծանր իրավիճակին՝ կաթողիկոս Վրթանես Ա-ը (Գրիգոր Լուսավորչի ավագ որդին) առանձին կոնդակ արձակեց՝ սահմանելով հատուկ օր, երբ այդուհետ ամեն տարի նշվելու է Հայաստանի համար զոհված ռազմիկների հիշատակը: Նույն կոնդակով նահատակված հայ զինվորները հավասարեցվում էին Քրիստոսի վկաներին, այլ կերպ ասած՝ սրբացվում էին։ Ավելին, Վրթանես կաթողիկոսն շեշտում էր, որ իր կոնդակը վերաբերում է ոչ միայն նրանց, ովքեր ընկել էին այդ պատերազմում, այլև բոլոր նրանց, ովքեր ապագայում կզոհվեն հանուն Հայաստանի՝ Հայոց «աշխարհի»։
Այսպիսի եկեղեցական-պետական օրենքն աննախադեպ էր հին և միջնադարյան աշխարհում։ Այն պարզորեն միտված էր ամրապնդելու Հայաստանի թագավորության միասնականությունն ու է՛լ ավելի սրելու հայ ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցությունը՝ օտար կայսերական զավթիչների դեմ գրեթե անընդմեջ մղվող պատերազմների այդ դարաշրջանում։
Կարծում եմ, այսօր, երբ մերօրյա Հայաստանը ևս դիմակայում է իրեն թվապես և այլ ռեսուրսներով գերազանցող թշնամի ուժերին, ճիշտ ժամանակն է, որպեսզի վերականգնենք և ամբողջ շուքով նշենք Վրթանես կաթողիկոսի հաստատած այդ փառավոր տոնը, որի ճյուղավորումն ու արգասիքն է Վարդանանց տոնը։ Ընդ որում, նշածս վերագործարկման լավագույն հիմքը կարող է լինել հե՛նց Վարդանանց ոգեկոչման օրը։
Առաջարկում եմ այս հարցը քննել Ամենայն հայոց կաթողիկոսին առընթեր Գերագույն հոգևոր խորհրդում։
Ստորև մեջբերում եմ Վրթանես կաթողիկոսի խոսքն այնպես, ինչպես այն մեզ է հասել Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմության» Երրորդ դպրության ԺԱ (11-րդ) գլխում։ Կարդացե՛ք և վայելե՛ք չորրորդ դարի հայոց հայրապետի հայրենապաշտ միտքն ու անեզր սերն առ Հայաստան և առ հայ զինվոր և առ հայ ժողովուրդ։
(Սկզբում տալիս եմ Ստ. Մալխասյանցի հայերեն աշխարհաբար թարգմանությունը (թեև այն հնացած է և խմբագրման կարիք ունի), այնուհետև գրաբար բնագիրը, ապա նաև Մ. Գևորգյանի ռուսերեն թարգմանությունը՝ իմ մեկնաբանությամբ (պատճենում եմ «Армяно-персидская война 449–451 гг. Кампании и сражения» գրքիս 47-49 էջերը))։
Փավստոս Բուզանդ. «Հայոց պատմություն», Երրորդ դպրություն
Գլուխ ԺԱ. ՊԱՐՍԻՑ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ՄԻՋԵՎ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱԾ ՄԵԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ, ԱՅԴ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ՎԱՉԵ ԶՈՐԱՎԱՐԻ ԸՆԿՆԵԼՈՒ, ԽՈՍՐՈՎ ԹԱԳԱՎՈՐԻ ԵՎ ՎՐԹԱՆԵՍ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ՄԱՀՎԱՆ ՄԱՍԻՆ:
Սրանից հետո դարձյալ խիստ պատերազմ տեղի ունեցավ պարսիկների և հայերի միջև, որովհետև (պարսիկները) մեծ բազմությամբ հավաքվեցին, եկան Հայոց աշխարհն առնելու։ Ապա Մեծ Հայքի սպարապետ և զորավար Վաչեն հավաքեց նախարարական զորքերի ազատների բանակը և դուրս եկավ Պարսից զորքերի հետ պատերազմելու։ Երկու կողմից էլ անասելի կոտորած էր լինում, և շատ մեծամեծ ավագանիներ կոտորվում, ոչնչանում էին։ Այս պատերազմում ընկավ նաև Վաչեն՝ Հայոց մեծ սպարապետը. և ամբողջ աշխարհը մեծ սգի մեջ ընկավ, որովհետև տերը շատ անգամ նրա ձեռքով փրկություն էր շնորհել հայերին։ Ապա Վրթանես եպիսկոպոսապետը հավաքում, մխիթարում էր բոլորին, իրեն՝ Խոսրով թագավորին, և բոլոր զորքերին, որոնք սրտակեզ ողբով ու արտասուքով, թախծալից հոգսերով, մեծ լաց ու կոծով բռնված սգում էին՝ գնացածների տառապանքները մնացածներին համարելով։ Մեծ Վրթանեսը մոտենալով նրանց սփոփում էր և ասում.
«Մխիթարվեցե՛ք Քրիստոսով, որովհետև նրանք, որ մեռան, մեր աշխարհի, եկեղեցիների և աստվածատուր հավատի համար (մեռան), որպեսզի մեր աշխարհը չգերվի, քարուքանդ չլինի, սուրբ եկեղեցիները չպղծվեն, նահատակները չանարգվեն, (եկեղեցական) սպասները պիղծ և անհավատ մարդկանց ձեռքը չանցնեն, սուրբ ուխտը չաղավաղվի, մկրտված ժողովուրդը գերի չգնա ու չմատնվի անհավատների պաշտամունքի զանազան պղծություններին։ ԵԹԵ ԹՇՆԱՄԻՆԵՐԸ ՄԵՐ ԱՇԽԱՐՀԸ ԳՐԱՎԵՆ, ԱՅՍՏԵՂ ԿՀԱՍՏԱՏԵՆ ԻՐԵՆՑ ԱՆՕՐԵՆ, ԱՆՀԱՎԱՏ, ԱՆԱՍՏՎԱԾ ԿԱՐԳԵՐԸ, ՈՐ ՀՈՒՍԱՆՔ, ԹԵ ԵՐԲԵՔ ԼԻՆԵԼՈՒ ՉԷ։ Իսկ մեր բարեպաշտ նահատակները այս բանի համար պատերազմ մղեցին և չարիքը մեր աշխարհից հալածելով ու հեռացնելով՝ մեռան, որպեսզի անհավատությունը այս աստվածապաշտ ու աստվածասեր աշխարհը մուտք չգործի և չարի կամքին ծառա չդարձնի ու շատ հոգիներ, որ ջերմ եռանդ, անկեղծ սիրով իրար հետ կապված են, միմյանցից չբաժանի, չքայքայի։ Իսկ սրանք մինչ կենդանի էին, արդար ջանքով չարչարվեցին այս բանի համար և մեռնելիս հաստատ պահեցին իրենց հավատարմությունը ու իրենց անձերը զոհեցին աստվածային ճշմարտության համար, եկեղեցիների, նահատակների, կրոնի սուրբ ուխտի, հավատի կարգերի համար, քահանայական ուխտի և Քրիստոսի անունով անթիվ նոր մկրտվածների ու (Հայաստան) աշխարհի բնիկ տիրոջ համար։
ԵՎ ՆՐԱՆՔ, ՈՐ ԻՐԵՆՑ ԿՅԱՆՔԸ ՉԽՆԱՅԵՑԻՆ ԱՅՍ ԲՈԼՈՐԻ ՀԱՄԱՐ, ՊԵՏՔ Է ՄԵԾԱՐՎԵՆ ՔՐԻՍՏՈՍԻ ՀԱՄԱՐ ՆԱՀԱՏԱԿՎԱԾՆԵՐԻ ՀԵՏ։ Ուրեմն նրանց չողբանք, այլ արժանապես պատվենք նահատակների հետ. մշտական կարգ սահմանենք ամբողջ մեր աշխարհում, որ ամեն ոք անխափան կատարի սրանց բարի հիշատակը՝ ինչպես Քրիստոսի նահատակների։ Իսկ մենք տոն կատարենք և ուրախ լինենք, որ Աստված սրանցով մեզ հետ հաշտ լինի ու այսուհետև խաղաղություն շնորհի»։
Եվ Վրթանես մեծ քահանայապետը օրենք սահմանեց՝ երկրում տարեցտարի նրանց հիշատակը կատարել, ԻՆՉՊԵՍ ԵՎ ՆՐԱՆՑ, ՈՐՈՆՔ ՆՈՒՅՆ ԿԵՐՊՈՎ ԵՐԿՐԻ ՓՐԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ԿՄԵՌՆԵՆ։ Կանոն դրեց՝ սրանց անունները հիշել աստծու սեղանի առաջ պատարագի ժամանակ՝ երբ սրբերի անունները հիշատակվեն, որոնցից հետո՝ սրանցը, իսկ ընկածների հարազատներին հոգ և խնամք տանեն։ Որովհետև, ասում էր, սրանք պատերազմի ճակատամարտում ընկան Հուդա և Մատաթիա Մակաբեների ու նրանց եղբայրների նմանությամբ։
————————————————————-
ՏԵՂԵԿԱՆՔ. Վաչե Մամիկոնյանին և նրա ընկած զինվորներին՝ Վաչյաններին (Վաչեանք) մեծարող տոնն սկզբում նշվում էր Մակաբայեցիների օրը՝ օգոստոսի 1-ին։ Ավարարայրի ճակատամարտից հետո (451 թ.) Հայոց Եկեղեցին համատեղեց սուրբ Վաչյանների և Վարդանանց տոները և շարունակեց նշել դրանք միասնաբար՝ նույն օգոստոսի 1-ին։ VIII դարի սկզբին Հովհաննես Օձնեցի կաթողիկոսն առանձնացրեց Վարդանանց տոնը Մակաբայեցիների և Վաչյանների տոնից և որոշեց այն նշել առանձին` Բարեկենդանին նախորդող երեքշաբթի օրը: Իսկ արդեն XIV դարի առաջին կեսից մինչ օրս Վարդանանց սուրբ նահատակների ոգեկոչման օրն ամեն տարի նշվում է Մեծ պահքի նախորդող հինգշաբթի օրը։
————————————————————-
ՓԱՒՍՏՈՍ ԲՈՒԶԱՆԴ. Պատմութիւն Հայոց
ԵՐՐՈՐԴ ԴՊՐՈՒԹԻՒՆ
ԺԱ. Յաղագս մեծի պատերազմին Պարսից եւ Հայոց ընդ միմեանս, եւ անկանելոյ ի պատերազմին մեծի զօրավարին Վաչէի, եւ մահուան թագաւորին Խոսրովու, եւ փոխելոյ յաշխարհէ հայրապետին Վրթանայ:
Եւ յետ այսորիկ յաւել եւս լինել մարտ խստութեամբ պատերազմի ի մէջ Պարսից եւ Հայոց ընդ միմեանս. զի ժողովեցան հասին կուտեցան առնուլ զաշխարհն Հայաստան երկրին: Ապա ժողովէր սպարապետն զօրավարն Հայոց մեծաց Վաչէ զազատախումբ բանակ նախարարակոյտ զօրացն: Եւ ելանէր տայր ընդ զօրսն Պարսից պատերազմ, եւ լինէր անհնարին կոտորուած յերկոցունց կողմանցն, եւ բազում ծախ մեծամեծ աւագանւոյն կոտորելոցն: Անկանէր ի պատերազմին յայնմիկ մեծ սպարապետն Հայոց Վաչէ. եւ լինէր ամենայն աշխարհին սուգ անհնարին, զի բազում անգամ էր տեառն փրկութիւն տուեալ Հայոց ի ձեռն նորա: Ապա ժողովէր եպիսկոպոսապետն Վրթանէս, մխիթարէր զամենեսեան, եւ զինքնին թագաւորն զԽոսրով, եւ զօրսն ամենայն, որք բազում անձկայրեաց տրտմութեամբք եւ արտասուակաթ ողբովք եւ ծանրաթախիծ հոգով, մեծաւ կոծովք եւ անհնարին աշխարանօք պաշարեալք, զգնացելոցն կարիս մնացելոցն համարեալ` սգային: Զորս մատուցեալ սփոփէր զնոսա մեծն Վրթանէս, եւ ասէր.
«Մխիթարեցարո’ւք ի Քրիստոս. վասն զի մանաւանդ որք մեռանն, նոքա յաղագս աշխարհի եւ եկեղեցեաց եւ աստուածագործ օրինացն տուչութեան, զի մի’ գերեալ քանդեսցի աշխարհս, եւ սուրբ եկեղեցիքն աւերեսցին, եւ կամ մարտիրոսք անարգեսցին, եւ կամ սուրբ սպասքն ի ձեռս պղծոցն եւ անօրինացն անկցին, եւ սուրբ ուխտն այլայլեսցի, եւ որդիք մկրտութեան գերութեամբ անկցին ի պէսպէս պղծութիւնս անօրէնութեան կարգաց պաշտամանց: Եւ եթէ զաշխարհս ունիցին արդեւք թշնամիքն, եւ զիւրեանց զանօրէն զանկրօն զանաստուած կրօնիցն զօրէնս աստ արդեւք հաստատէին. որ, զոր խնդրեմքս, քա’ւ եւ մի’ լիցի: Իսկ մեր բարեպաշտութեան նահատակք ի վերայ այսորիկ ճգնեալ պատերազմաւ, զչար պահեալ հեռացուցեալ հալածեալ յաշխարհէ` մեռան, զի մի’ յայսպիսի աստուածապաշտ եւ աստուածասէր աշխարհ անօրէնութիւն մտեալ, չարի կամացն ի ծառայութիւն արկցէ, եւ զբազում ոգիս ջերմեռանդն սիրով բնութեանն ի միմեանց քակտեալ քայքայեսցէ: Իսկ սոքա մինչդեռ կենդանի էին, արդար վաստակօք ի վերայ այսորիկ վաստակեցան. եւ ի մահուն իւրեանց զմիամտութեանն հաստատութեանն զանձինս փոխանակ տալով ընդ ճշմարտութեանն տեառն, մատուցին ի վերայ եկեղեցեաց, եւ ի վերայ մարտիրոսաց, եւ ի վերայ ուխտին սրբութեան օրինացն, եւ ի վերայ կարգաց հաւատոցն, եւ ի վերայ ուխտին քահանայութեան, եւ ի վերայ անթիւ ի նոր ի Քրիստոս մկրտելոցն, ի վերայ բնակի տեառն աշխարհիս: Որք այնմ ամենայնի փոխանակ զանձինս իւրեանց ոչ խնայեցին, ընդ վկայս Քրիստոսի է նոցա համար պարտուոյ: Արդ մի’ լացցուք զնոսա, այլ պատուեսցուք ընդ ճշմարտութեանն, առ նահատակսն դիցուք ընդ աշխարհ օրէնս յաւիտեանս յաւիտենից, զի ամենայն ոք զսոցա յիշատակ քաջութեան իբրեւ Քրիստոսի նահատակաց անխափան կատարեսցէ: Եւ մեք տօնս արասցուք, եւ ուրախ լիցուք. զի Աստուած այսոքիւք հաճեսցի ընդ մեզ, յայսմ հետէ խաղաղութիւն շնորհեսցէ»:
Եւ եդ օրէնս ընդ աշխարհն մեծ քահանայապետն Վրթանէս` զնոցա առնել զյիշատակն ամ յամէ. եւ որք փոխանակ աշխարհին փրկութեան մեռանիցին ի նմանութիւն նոցա, եդ կանոն` յիշել զսոսա առ սուրբ սեղանն Աստուծոյ ի ժամ պատարագին, յորժամ զանուանս սրբոցն կարգիցեն, եւ ապա զկնի նոցա զնոցայն. եւ մնացելոցն անկելոցն գութ եւ խնամ կալցին: Զի սոքա, ասէ, ի նմանութիւն Յուդայ եւ Մատաթեայ Մակաբէի անկան ի ճակատ պատերազմի, եւ նմանութիւն եղբարց նոցա:
————————————————–
… необходимо обратить внимание и на историческую практику Армянской церкви причислять павших за Родину воинов к лику святых. Эта традиция брала свое начало не в 451 г., как ошибочно считают многие, а столетием раньше — в 338 г. Именно тогда, после очередной войны с Персией, в ходе которой обе стороны понесли большие потери, в том числе на поле брани сложил свою голову и спарапет Ваче Мамиконеан, армянский католикос Вртанес I (старший сын Григория Просветителя) издал специальный указ, по которому церковь устанавливала особый день в году, посвященный памяти воинов, погибших за Армению. Причем установленный церковный канон касался не только погибших в 338 году, но и всех тех, кто в будущем погибнет за Армянскую «страну»/Армянский «мир» (в значении «Родины»):
«И великий первосвященник Вртанес установил закон в [нашей] стране, чтобы из года в год совершалось поминовение их, и кто, подобно им, положит жизнь свою ради спасения страны, он установил правило поминать их перед алтарем Божьим во время литургии, когда поминают святых, сейчас же вслед за ними, а к оставшимся в живых после боя иметь сострадание и попечение. Ибо, говорил он, они пали в сражении на войне подобно Иуде и Мадатии Маккавеям и подобно их собратьям».
Речь, приписываемая Павстосом Бузандом самому католикосу Вртанесу, передает ценнейшую информацию о традиционных настроениях, царивших в Армении в эпоху национально-религиозно-освободительных войн против Сасанидской державы:
«Утешьтесь во Христе, ибо те, кто умерли ради нашей страны, церквей и богоданной веры, умерли, чтобы страна наша не была заполонена и разрушена, чтобы святые церкви не были осквернены или мученики поруганы, или святая утварь не попала в руки нечестивых и неверующих людей, святая вера не была изменена, крещеный народ не пошел в плен и не подвергся всяким мерзостям культа неверных. И если б враги овладели нашей страной, то тут бы установили свои нечестивые, безверные, безбожные религиозные порядки, чего, надеемся, никогда не будет.
Наши же благочестивые мученики воевали ради этого дела и, отвратив зло от нашей страны, умерли, дабы неверие не проникло в такую благочестивую и боголюбивую страну и не заставило ее служить воле злого и не разъединило и не разложило многие души, связанные между собой ревностной любовью. И они при жизни честно поработали для этого дела и, умирая, твердо сохранили верность и принесли себя в жертву ради правды божьей, церквей и мучеников, святой веры, обрядов религии, священнической братии и бесчисленных новокрещенных во имя Христа и ради прирожденного государя страны.
И те, кто ради всего этого не пощадили своей жизни, должны почитаться нами наравне с мучениками. Следовательно, не будем оплакивать их, а достойно почтим их наравне с мучениками, и установим порядок во всей нашей стране на вечные времена, чтобы все ненарушимо поминали их за их доблесть, как христовых мучеников. А мы устроим праздник и возрадуемся, ибо Бог ради них будет благоволить к нам и после этого дарует нам мир».
Эта уникальная для своего времени церковно-государственная традиция, соединяя борьбу за политическую независимость и самостоятельность Армении с борьбой за свободу ее религиозного выбора и национальный образ жизни, в 451 г. сработала во всей своей вековой, аккумулированной идеологической мощи.
————————————————————-
СПРАВКА. После Аварайрской битвы церковный праздник, посвященный Ваче Мамиконеану и его погибшим воинам — Ваченидам (Вачеанк), отмечаемый Армянской церковью в день Маккавеев, 1-го августа, объединил в себя и поминовение спарапета Вардана Мамиконеана и его 1035 воинов, погибших вместе с ним. В начале VIII в. католикос Ованес Одзнеци отделил праздник Вардананц (Варданидов) от праздника Маккавеев и Ваченидов и постановил отмечать его отдельно в предшествующий Масленице вторник. С первой же половины XIV в. по сегодняшний день День памяти святых жертв Вардананц ежегодно отмечается Армянской церковью на той же неделе, в предшествующий началу Великого поста четверг. По существу, этот подвижный праздник является органичным следствием указа католикоса Вртанеса от 338 г.
Աղբյուր՝ https://www.facebook.com